ANALIZE EZISTENSIA TRABALLADOR INFANTIL IHA TIMOR LESTE

DEZAFIU NO SOLUSAUN[1]

Artigu ida-ne’e aprezenta rezultadu hosi diskusaun mensál ne’ebé hala’o hosi Alumni Parlamentu Foinsa’e Timor-Leste (APFTL) kona-ba Traballadór Infantil iha Timor-Leste. Propózitu hosi ne’e mak hatene kona-ba dezafiu sira no mós aprezenta solusaun no rekomendasaun balun kona-ba ezisténsia traballadór infantil nune’e bele tulun Estadu no entidade relevante bele solusiona problema ida-ne’e. Métodu ne’ebé uza mak atraves diskusaun ba dadus sekundária sira ne’ebé aprezenta hosi aprezentadora sira konvidadu (iha kazu ida-ne’e, ekipa hosi mídia diligente) no mós observasaun, inklui dadus sekundáriu seluk hosi membru hirak mak partisipa iha diskusaun refere. Ikus, rezultadu diskusaun hatudu katak, iha Timor-Leste, maioria populasaun, desde ukun rasik-an to’o ohin loron sei moris iha kondisaun probreza ( dadus hosi banku dezenvolvimentu aziátiku[2] hatudu iha tinan-2014 to’o ohin loron, populasaun pursentu 41.8% mak moris iha liña ki’ak) ne’ebé fó impaktu ba labarik barak tenki halo servisu kmaan to’o todan, ne’ebé afeta direta no indireta ba sira-nia edukasaun, saúde, no dezenvolvimentu psikolójiku no sosiál.

Diskusaun kona-ba Direitu Labarik sira-nian desde kedas iha Sékulu-XVII. Ema barak hanoin katak, labarik sira-nia kondisaun hanesan ho ema-boot/ema adultu sira. Ema oferese servisu todan ba labarik  sira no uza sira hola parte iha funu-boot sira no servisu todan seluk, ne’ebé ema konsidera baibain/normál iha momentu ne’ebá. Hafoin iha tinan-1800, iha rejiaun Europeia hahú iha rekoñesimentu ba direitu labarik nian liuhosi introdús lei laborál no lei ensinu obrigatóriu hodi fó protesaun ba labarik[3]. Hafoin iha tinan-1990 mak Konvensaun internasionál ba direitu labarik  tama iha vigór.

Timor-Leste restaura tiha nia ukun rasik-an iha tinan-2002, introdús no rekoñese kedas direitu ba labarik sira-nian iha lejizlasaun nasionál Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (K-RDTL-2002), ne’ebé hatuur atensaun másimu ba direitu labarik sira-nian iha artigu 180 (Protesaun ba Labarik-oan sira), no mós ratifika lei internasionál Konvensaun ba Direitu Labarik (abril, 2003) inklui Protokolu opsionál rua kona-ba envolvimentu labarik iha konflitu armadu no mós fa’an-labarik, prostiuisaun labarik no pornografia ba labarik (abril,2003). Lejizlasaun hirak ne’e iha valór vinkulativu, ne’ebé bele orienta ema hotu hodi fó protesaun espesiál ba direitu labarik sira-nian.  

Sensus Populasaun Timor-Leste nian (2015) hatudu katak, populasaun na’in-421.655 mak idade labarik (hosi tinan-5 to’o 17). Hosi totál labarik sira mensionadu, tuir rezultadu estudu nasionál traballu (2016) hatudu katak maioria mak hala’o servisu sira kmaan to’o todan ne’ebé afeta ba sira-nia edukasaun, saúde, dezenvolvimentu sosiál no psikolójiku. Hosi totál ne’e, labarik na’in-67.688 (16,1%) mak envolve iha atividade ekonomia informál hodi tulun ba hasa’e rendimentu família nian[4].

Haree ba realidade hirak ne’e, APFTL halo diskusaun mensál relasiona ho temátiku mensionadu hodi hatene nia kauza loloos, inklui dezafiu sira no mós aprezenta solusaun no rekomendasaun adekuadu balun, hodi tulun entidade kompetente no relevante ba solusiona problema hirak ne’e, nune’e bele tau as direitu labarik sira-nian no labarik hotu bele moris iha vida ida-ne’ebé dignu, saudavel no protejidu.

Haktuir iha Timor-Leste nia Lei Traballu,  LEI N.º 4 /2012, 21 Fevereiru, Artigu 5, alinea z, hateten “traballadór maka ema ne’ebé halo servisu tuir autoridade no diresaun empregadór nian liuhosi remunerasaun;[5]. Iha dokumentu refere la introdús kona-ba definisaun ba traballadór infantil, maibé bele komprende katak traballadór infantil refere ba labarik ho tinan-18 mai kraik ne’ebé hala’o servisu iha fatin ida ka espasu determinadu balun.

Tuir Lei Internasionál Traballu no Lei Traballu Timor-Leste nian[6], idade-15 nu’udar idade mínimu ba servisu (permite adaptasaun tuir sirkunstánsia). Bele mós hasa’e ba idade-18 karik servisu todan liu (hanesan servisu iha ró-tasi ka indústria boot sira). Bele mós hatuun ba idade-14 karik servisu ne’e justifikavel ka servisu kmaan[7] , maibé labele interfere labarik nia edukasaun, saúde no dezenvolvimentu sosiál ka psikolójiku.

Iha ita-nia lei traballu konsidera mós Traballadór-Estudante (Artigu 76.º) fó protesaun ba traballadór-estudante no konsidera traballadór-estudante maka traballadór ne’ebé tuir nivel ensinu ofisiál sasá de’it ka ekivalente ho saida maka órgaun Governu kompetente rekoñese.

Haree ba definisaun hirak ne’e, kontestualiza ba situasaun Timor-Leste nian, iha prezume katak ezisti traballadór infantil iha ita-nia rain. Rezultadu peskiza/estudu lubuk ida hatudu katak, labarik barak mak hala’o servisu kmaan to’o todan iha ita-nia rain. Hanesan rezultadu balun ne’ebé jornalista diligente hetan atravéz entrevista ho responsavel Instituto para a Defesa dos Direitos da Criança (INDDICA) katak, hosi 2016 to’o 2022  labarik mais (+) de 52.000 mak submete ba traballu infantil[8]. Hosi dadus hirak ne’e la konsege klasifika tuir tipu servisu mak labarik sira halo. Dadus hirak ne’e ladún dook malu ho saida mak Komisaun Nasionál Traballu Infantil aprezenta iha tinan-2022.

Haree ba dadus hirak ne’e, ami konsidera nu’udar asuntu sériu ne’ebé presiza diskuti no eziji ema hotu servisu hamutuk hodi solusiona. Nune’e iha diskusaun, ami identifika mós kauza prinsipál no sekundária sira-ne’ebé afeta ba labarik ida halo servisu (ez. Hanesan fa’an-sasan iha dalan-ninin, ka servisu seluk hanesan iha to’os/natar, no seluk tan). Kauza prinisipál hosi traballadór infantil mak, família ki’ak/probreza ne’ebé afeta direta ba família nia rendimentu loroloron. Iha mós kauza sekundária sira mak hanesan, Inan-aman mak haruka atu halo servisu, rendimentu família la sufisiente, labarik balun laiha inan-aman, balun la eskola, para eskola, labarik-na’in hakarak (tanba ransu ho kolega seluk), maneira hanoin/modo de pensar inan-aman ne’ebé hanoin katak labarik servisu ne’e normál, inan-aman nia koñesimentu no nivel eskola mínimu ka la eskola nune’e ladún fó importánsia ba sira-nia oan, saláriu mínimu (ba família sira-ne’ebé mak kuantidade família-boot, saláriu refere labele sustenta moris) no mós supozisaun balun hateten katak, kauza ida seluk hosi ida-ne’e mak, grupu balun mak haruka labarik sira halo servisu, tanba bainhira sira fa’an hotu sira-nia sasan, sira fila bá uma iha ema ruma (la’ós sira-nia inan-aman) mak rekolla osan hosi sira.

Haree ba kauza hirak ne’e, tuir Konvensaun Internasionál Direitu labarik (1990), Estadu iha obrigasaun atu proteje no tau matan ba labarik sira-nia direitu, hanesan direitu ba sáude, edukasaun no dezenvolvimentu sosiál ka psikolójiku. Ho devér ida-ne’e, estadu iha responsabilidade boot hodi solusiona kauza hirak identifikadu no nafatin konsidera interese di’ak liu labarik sira-nian tuir direitos humanos.

Saida mak INDDICA no Instituisaun relevante balun halo liuhosi semináriu, desiminasaun informasaun, taka panfletu , baliho, inklui mekanizmu seluk ne’ebé halo ba konsiensializasaun, ami haree no hanoin katak la solusiona kauza hirak ne’e, tanba la konsidera saida direitos humanos dehan “interese di’ak liu ba labarik[9]”. Ezemplu konkretu ida mak, ideia ida kona-ba atu halakon labarik sira fa’an-sasan liuhosi labele sosa labarik sira-nia sasan. Ida-ne’e nu’udar solusaun ida-ne’ebé la solusiona kauza sira, maibé aumenta tan problema seluk. Labarik nia sasan la folin, fila bá uma nia inan-aman baku ka hirus, ne’ebé afeta ba labarik ida nia problema fíziku no psikolójiku. La’ós de’it ida-ne’e, ezemplu seluk maka output servisu INDDICA nian ida, ne’ebé to’o de’it iha konsiensializa inan-aman no ema hotu hatene kona-ba direitu labarik nian. Ida-ne’e mós la rezolve, tanba ami konsidera labarik sira hala’o atividade sira mensionadu la’ós  inan-aman no labarik sira laiha konxiénsia, maibé problema estuturál no sosiál seluk ne’ebé afeta ba ida-ne’e, hanesan ki’ak ne’ebé to’o oras ne’e estadu la rezolve, maski governasaun ida troka governasaun seluk (lee relatóriu Banku Aziátiku[10]). 

Razaun lubuk ida ne’ebé ami hetan hanesan saida mak Komisaun Nasionál Direitu Labarik (KNDL), oras ne’e bolu INDDICA dehan “rekoñese seidauk bele rezolve problema traballu apoiu família tanba seidauk iha lei no mekanizmu própriu ne’ebé fó kompeténsia ba KNDL hodi atua situasaun sira-ne’e[11]. INDDICA mós rekoñese katak kauza prinsipál mak ki’ak ka rendimentu mínimu, maibé aprosimasaun ba solusiona kauza ne’e la aserta ka apropriadu ba hamenus ki’ak, mas buat seluk, hanesan bandu labarik labele viajen hosi Oekusi mai Dili, labele sosa labarik sira-nia sasan nst.

Haree ba situasaun hirak ne’e, ami hanoin katak Estadu iha devér boot liu ba solusiona problema estruturál no sosiál sira ne’ebé inan-aman no labarik sira hasoru. Rezolve ki’ak no mukit, hasa’e rendimentu familiár, edukasaun ba família, halo fiskalizasaun konkreta ba ezekusaun lei sira, aselera aprovasaun/promulgasaun ba lei protesaun labarik no foin-sa’e iha perigu, no mós ba INDDICA inklui instituisaun relevante sira (Komisaun Nasionál Traballu Infantil) no sira seluk, presiza hatuur Planu Estratéjiku no Planu Asaun Anuál ida kontestualizadu no apropriadu tuir kondisaun moris labarik sira-nian, no nafatin tau as no konsiderasaun ba interese di’ak liu labarik sira-nian. Atu nune’e labarik hotu bele halo servisu no atividade seluk iha protesaun nia laran no goza sira-nia direitu ho dignidade.

Ami mós apoiu servisu sira-ne’ebé tulun labarik ba sira-nia dezenvolvimentu pesoál, hanesan ajuda inan-aman hein kios/loja (iha tempu inan-aman la prezente,) no mós servisu kmaan seluk ne’ebé la interfere sira-nia edukasaun, saúde no dezenvolvimentu sosiál ka psikolójiku. Ida-ne’e nu’udar estimúlu di’ak ba dezenvolvimentu labarik nian (lee teoria Skinner). Importante mak labele lori labarik sira ba servisu ho forma piór, inklui sai atan (eskravatura), fa’an-ema (tráfiku umanu), seks komersiál, atan ba tusan (ekravidaun dívida) no atividade komersiál seluk. No konvensaun kona-ba servisu ho forma piór ba labarik bandu atividade hirak ne’e. 

Nafatin hanoin katak, Timor-Leste ratifika ona konvensaun direitu labarik ne’ebe estabelese prinsípiu importante haat (4); 1. Laiha Diskriminasaun, 2. Interese di’ak liu ba labarik, 3. Sobrevivénsia no dezenvolvimentu ba labarik no 4. Respeitu labarik sira-nia opiniaun no direitu partisipasaun. Konvensaun ne’e mós koloka direitu no devér (papél/responsabilidade) iha parte tolu (3): 1. Estadu iha obrigasaun/devér hodi tau matan ba direitu labarik sira-nian,  2. Labarik nu’udar na’in ba direitu, no 3. Inan-Aman, iha papél ba proteje oan sira no mós nu’udar na’in ba direitu (bele foti desizaun ba direitu labarik sira-nian).

Referénsia sira 

Dadus KNDL, Labarik 300 Envolve iha Traballu Apoia Família – Lais, Atuál & Konfiável – Hatutan.com asesu loron 17 Mar. 23.

Dadus Traballu Infantíl Hatudu 58,4%, Labarik Sira Halo Serbisu Hodi Hasae Rendimentu Uma Laran | Neon Metin Online asesu iha loron 17 Mar. 23.

Timor-Leste: Poverty | Asian Development Bank (adb.org) , asesu iha loron 18 Mar. 23.

Manuál Introdusaun Direitus Umanus iha Sudeste Aziátiku, AMI-NIA DIREITUS UMANUS, AMI-NIA FUTURU, (edisaun tetun) Global Campus Direitos Humanos, Venice Itália, 2022. 

Sensus Populasaun Timor-Leste nian (2015)

República Democrática de Timor-Leste, Konstituisaun RDTL, 2002,

República Democrática de Timor-Leste, Konvensaun Internasionál Direitu Labarik (1990), 2003.

República Democrática de Timor-Leste, Lei traballu, LEI N.º 4 /2012, 21 Fevereiru.

 

[1] Rezultadu Diskusaun Semanál Alumni Parlamentu Foinsa’e Timor-Leste, realiza iha loron 17 fulan-Marsu, 2022.

[3] Modulu Introdusaun ba Direitus Umanus iha Sudeste Aziátiku (2022), edisaun tetun, p. 89.

[5] Kontrapartida ne’ebé maka traballadór iha direitu, tuir kontratu servisu hosi akordu koletivu ka uzu nian hodi halo servisu ne’ebé inklui mós saláriu baze no prestasaun hirak seluk ho karáter regulár no periódiku be halo iha osan ka espésie.

[6] Artigu 68.º Lei traballu TL Idade mínima hodi admite ba servisu, nú.1. Idade mínima ne’ebé admite hodi halo servisu maka tinan-15.

[7] Artigu 69 º lei traballu TL define Servisu kmaan maka atividade sira-ne’ebé konstitui hosi tarefa simples no definidu, ne’ebé presupoin koñesimentu elementár no la ezije esforsu fíziku no mentál be hamosu risku ba saúde no dezenvolvimentu menór nian no ida-ne’ebé la prejudika estudu no partisipasaun iha programa sira formasaun profisionál, ne’ebé Governu aprova tiha ona.

[8] Dadus hirak ne’e, Jornalista Diligente aprezenta durante diskusaun ho APFTL, loron 17 Mar. 23.

[9] Interese di’ak liu ba labarik nu’udar prinsípiu importante ida hosi Konvensaun Internasionál Direitu Labarik, junto Direitos Humanos, ne’ebé hateten “bainhira halo desizaun ba labarik, labarik nia interese di’ak liu tenki sai kritéria importante”.

Hakerek Komentariu Iha Account Facebook

0 Komentariu

HAKEREK KOMENTARIU

Fatin Email