Asesu ba merkadu sai hanesan preukupasaun bo’ot ne’ebe maka agrikultor balun preukupa iha sira nia atividade produsaun produtu agrikola. Husi problema ida ne’e agrikultor sira sempre husu ba Governu no parte relevante balun hodi rezolve situasaun ida ne’e.

Problema ne’ebe agrikultor sira seluk hasoru la hanesan ho Grupu Haburus Maubisse ne’ebe lokaliza iha municipiu Ainaro, Postu administrativu Maubisse. Grupu ida ne’e funda iha tinan 2002, husi Maubisse oan sira rasik, no oras ne’e nafatin kontinua haburas husi joven sira.

Joven ne’ebe involve iha grupu ida ne’e hamutuk walu, husi feto ha’at no mane ha’at, ne’ebe oras ne’e inklina an iha grupu ida ne’e. husi joven nain 8 ne’e, Domingos Estasius Lourdes mak nudar xefe grupu ba joven sira hodi lidera nia maluk sira.

Haktuir Domingos ba ekipa APFTL iha residensia ka toos Haburas Maubisse hateten, joven sira ne’ebe involve iha atividade ida ne’e foku liu ba oinsa hasae produsaun produtu,

“Iha ami nia fatin ida ne’e, produto ne’ebe oras ne’e iha mak strawberry, lis tahan, tomate iha rua ida mak cherry no beef tomate, ai manas pimentaun, aimanas kapsikun, aimanas brazil, ropolhu, no  blackbarry, modotahan sira mak hanesan chanes, pakchoi, brocoly calu flower,” Domingos informa.

Husi produto ne’ebe oin-oin, iha mos produtu balun ho nia istoria rasik, liu-liu tomate cherry no blackberry. Produtu rua ne’e rasik mai husi nasaun rua, ida Xina no Indonesia. Xefe Grupu ne’e mos hatutan liu tan katak, oras ne’e tomate cherry nia fini bele fahe to’o iha grupu sira seluk tamba iha sira nia aman ida bainhira ba halo estudu komparativu ida iha Xina mak hetan tomate refere.

“Tuir istoria ne’ebe ami rona, bainhira ami nia aman ne’e iha atividade han kalan iha restaurante ida, nia han tomate ne’e maibe nia musan nia la tolan, husi musan ne’e mak oras ami bele iha produtu ida ne’e,” haktuir Domingos.

Produtu sira ne’e durante ne’e grupu ne’e faan ba iha movimentu kooperatativa de produsaun, grupu ne’e mai husi ainaro vila. Haburas Maubisse halo parseiru ho kooperativa ida ne’e hahu husi tinan 2015 to’o ida oras ne’e. alende ne’e iha mos projetu ida naran avansa agrikultura ne’ebe mak apoiu husi tinan 2015 to’o iha 2020.

Estudante husi Institute Of Business (IOB), ne’e mos akresenta liu tan katak, husi projetu avansa agrikuluta ne’e ajuda tebes Haburas Maubisse no husi ida ne’e oras ne’e sira rasik iha Kareta ida ne’ebe hodi bele ajuda liu tan sira oinsa asesu ba merkadu.

“Projetu avansa agrikultura ne’e mai ho ideia ida bolu P husi projetu no P husi agrikultor sira, tamba ne’e ami sosa kareta ida ho ami nia osan oituan no projetu refere aumenta.”

Husi produtu ne’ebe iha durante ne’e, prosesu kuleta liu iha strawberry baibain tempu bailoron semana ida bele kuleta dala rua ou tolu, kada kuleta bele hetan to’o 50 kilograma, bele liu husi ne’e. Produtu sira ne’e koletor sira sosa hanesan strawberry kada kilograma ho folin $ 4.00, listahan kilograma ida $1, no prudotu sira seluk kada kilograma ho folin $ 0.50

Iha tinan 2019 sai hanesan tinan ne’ebe diak tebes ba Haburas Maubisse, tamba liu husi sira nia esforsu iha tempu ne’e sira nia produtu bele mos asesu ba loja agrikultura ne’ebe mak egista iha Dili. Produtu ne’ebe sira iha bele asesu ba iha loja agrikultor primeiru no segundu.

“Mai ami, oinsa atu asesu ba merkadu ne’e laos problema, ita atu lori ita nia protudu ba merkadu importante ita iha duni produtu ne’ebe naton hodi merkadu simu,” tenik Domingos.

Bainhira Domingos hahu mai eskola iha Dili, ho hanoin tenke lori sira nia produtu atu faan iha Dili. Merkadu taibesi mak sai hanesan targetu ba Domingos ho nia kolega sira hodi hahu faan sira nia strawberry. Iha merkadu taibesi sira hahu faan sira nia strawberry ho ho falun 20, liu deit minutu balun produtu ne’ebe sira faan konsumidor sosa ho lalais tebes.

Husi ida ne’e bainhira Haburus nia ema sira mai eskola iha Dili, laos deit eskola, sira mos faan ho sira nia produtu ne’ebe mak iha hodi bele sustenta sira nia moris iha Dili.

Sarmentu do Rego nudar mos membru ida husi grupu haburas Maubisse, hateten saida mak durante ne’e nia hetan husi grupu ida ne’e nudar milegra ida ba nia, tamba husi ne’e halo nia menus dependesia ba inan aman, no hases nia an husi krimi no violensia.

“Bainhira hau hela iha Dili hau nunka husu osan ba inan aman, maibe ami husu atu sira haruka produtu hodi ami bele faan iha Dili ba sustenta moris,” haktuir membru ne’e.

Bazeia ba informasaun ne’ebe mak ekipa APFTL hetan husi grupu Haburas Maubisse katak kada tinan sira nia rendimentu normal ne’ebe la konta ho despezas, sira bele hetan husi $ 30,000.00 to’o $ 40,000.00.

Husi kontenti ne’ebe mak Haburas Maubisse hasoru maibe iha mos situasaun triste ne’ebe mak grupu ne’e infrenta, liu-liu iha fulan Novembru no Dezembru iha tinan 2021 sai hanesan fulan moruk ne’ebe halo sira menus iha produsaun ba sira nia produtu sira.

Tuir xefe grupu ne’e hateten durante fulan rua ne’e sira menus iha produsuan tamba problema mudansa klimatika ne’ebe mak la amigavel ho sira hanesan sitausan baibain. Durante fulan rua ne’e udan mai ho intensidade ne’ebe bo’ot no halo produtu barak mak mate.

“iha fulan rua ne’e ami nia produsaun sira, liu-liu iha strawberry dala ruma semana ida ami bele kuleta to’o kilograma 10, dala ruma la hetan to ida ne’e.”

Alende ne’e baibain iha tempu bailoron, haburus iha situausan ne’ebe susar hodi asesu ba be’e. Domingos informa katak, sira iha ponpa be’e sanyo rua hodi fornese ba toos sira. Grupu ne’e mos iha barragem be’e ne’ebe naton.

Ho sitasaun hirak ne’e tuir Domingos, ba futuru sira iha ona planu hodi oinsa hari’i tanel ba to’os sira, aumenta sosa ponpa be’e, Haluan tan barragem be’e no instala eletridade hahu iha mota. Hanoin seluk mak ba oin sira tenta atu enkoraza joven sira husi suku seluk hodi harii rasik grupu. Oras ne’e sira koalia ona ho joven balun hodi bele serbisu hamutuk iha tempu oin mai.

Haburas Maubisse mos husu ba APFTL ho OXFAM hodi bele tulun netik sira iha situasaun susar ne’ebe sira hasoru no kontinua halo advokasia ba Governu hodi bele taumatan ba grupu produtivu sira ne’ebe mak egiste ona iha rai doben ida ne’e.